domingo, 27 de marzo de 2016

Hai imaxes que contan historias


Mercedes Magdalena García, de loito, cos tres fillos,
antes de partir ao exilio
Hai imaxes que contan historias. Imaxes que falan, que berran, que claman, que proclaman. Que reclaman xustiza desde unha distancia de séculos. Imaxes que feren os ollos coa súa dor de cristais rotos.  Imaxes que negan o silencio e brillan co sal das bágoas. Imaxes como cicatrices cosidas nas mans, nos ollos,  na memoria imborrábel de nenas de sete anos. Imaxes fechadas nun barco que saiu da Coruña ou de Lisboa –non hai certeza- coa nai e os tres fillos en 1937, con destino a Buenos Aires.
Hai imaxes que contan historias. Porque non son apenas estampas dun album familiar, son retratos que ficaron atrás para seguir falando, para non calar nunca. Imaxes do silencio e da ausencia e da amargura. E tamén da derrota. Fotogramas en branco e negro dun tempo sen badaladas e  sen cruces.
Hai imaxes que contan historias agochadas tras as bágoas. Gardadas en gavetas durante décadas como actas dunha verdade proscrita, soterrada, negada... Clamor contra o silencio, contra o esquecemento, contra o baleiro implacábel e frío da Historia. Contra a aldraxe e a mentira. Contra todas as mortes por hemorraxia interna, inscritas con letra falsa nos arquivos oficiais.

Esta é a historia de Mercedes Magdalena García, a muller da fotografía, escrita no libro do esquecemento. Comezou no verán do 36, ou moito antes. En Pontevedra, nos anos 30, cando a República alumeaba soños de xustiza en Lérez, en Cerponzóns, en Alba. Na casa familiar do Castelo. Eran anos de solidaridade, de labor fraterno, de empresas colectivas como a Caixa Rural, a Mutua Gandeira, Juventud Lerezana, a Federación Agraria e moitas outras.
Alí estaba Juan Magdalena García, o seu irmán. Era labrego, dirixente agrario, home de conviccións e de compromiso. Estaba casado e tiña tres fillos. Cando o mataron de hemorraxia interna, tiña 36 anos e moita vida por vivir. O seu corpo desfigurado apareceu na mañá do 10 de setembro de 1936 no lugar da Gándara, parroquia de Lérez. No camiño que percorrían as mulleres que levaban á vila o alimento e as novas do terror.

O nome e a historia da muller e os fillos (dous nenos e unha nena) de Juan Magdalena permanecen no silencio, agardando. A historia da irmá, de Mercedes Magdalena, ficou atrapada nunha fotografía. E tamén no relato da súa filla Mercedes Estévez Magdalena, a nena do lado esquerdo do retrato, que tiña sete anos cando en 1937 colleron un barco en Coruña ou Lisboa –non hai certeza-, cando subiron no vapor Antonio Delfino rumbo a un exilio do que nunca voltaron.
Despois de que mataran a Juan Magdalena, os seus irmáns Ángel e Severino, e o seu cuñado Constante –o marido de Mercedes-, sen tempo para as bágoas e o dó, sentiron aquel medo antigo que o circundaba todo, porque eles tamén eran labregos e humildes e combateran na súa mesma causa. Os homes fuxiron a Portugal e desde alí a Buenos Aires. Mercedes ficou soa na casa de Lérez, con tres fillos, con toda a dor, a da morte e a da ausencia.

Foi daquela cando fixo a fotografía, antes de embarcar cos fillos para América. No tempo do loito, mirou fixamente á cámara e púxose a contar a súa historia...
 
PS
Esta fotografía foi recuperada grazas ao extraordinario traballo da Asociación Sociocultural Cedofeita de Lérez. No ano 2014 formou parte da exposición “As mulleres lerezás en imaxes”. Agradézolle a Xosé Álvarez Castro a copia que me fixo chegar, e toda a súa interminábel xenerosidade.
Tempo despois descubrín, no artigo “La imagen de la(s) madre(s). Construcciones identitarias en los procesos migratorios vividos durante la infancia”, de Bárbara Oruño Martínez, o relato de Mercedes Estévez Magdalena, a nena da esquerda na fotografía, sobre a súa nai
A miña nai era analfabeta pero moi intelixente. Tivo sempre unha fortaleza e unha serenidade para facerlle fronte á vida... A miña nai era unha muller moi forte... Eu non lembro para nada nin tela visto chorar, nin ver o velorio do meu tío, pero agora imaxino que a miña nai debía estar moi triste porque de repente asasinan o seu irmán, o marido desaparece da casa e ela queda con tres criaturas...

 
 

sábado, 19 de marzo de 2016

A derradeira viaxe de Abraham Zbarsky


Don Abraham Zbarsky, prestixioso odontólogo con consulta en Pontevedra, na praza da Ferraría, consumía as horas de prisión no Lazareto xogando ao xadrez e maldicindo aos fascistas que tronzaran a vida da súa familia. Era unha persoa metódica, ríxida, rigorosa. Por baixo daquela expresión seria levaba gravada a dor pola morte do seu fillo Jacobo, asasinado no cuartel de artillaría de Pontevedra o 10 de agosto do 36. Levaba tatuada a tristeza compartida coa súa muller, Sofía Kuper, ferida tamén pola mágoa infinita daquela última carta escrita polo fillo (Os beso y abrazo a todos queridos, sobre todo a ti, madre.Tu hijo, que siempre te ha querido y te querrá mientras viva).
Abraham Zbarsky
de pé
A quen quixese oílo, don Abraham faláballe do fillo que estivera á fronte das milicias que defenderan a República no goberno civil de Pontevedra, o 20 de xullo do 36.  O fillo de 22 anos fusilado por facerlle fronte ao exército sublevado en armas. Don Abraham proclamaba unha e outra vez a inocencia daquel rapaz idealista e rebelde, comprometido desde moi novo co socialismo, que soñaba cun mundo máis xusto. E a súa vontade firme de resistir, de lembrar aquel crime, de agardar a derrota dos fascistas para denuncialos ante os tribunais.
O 23 de decembro de 1936 Abraham Zbarsky foi trasladado a Pontevedra para declarar na causa militar aberta contra el. Ademais de negar todas as acusacións, ademais de renegar daquel tribunal ilexítimo que pretendía xulgalo, proclamou unha vez máis a inxusta morte do seu fillo e súa intención de denunciar o caso perante os tribunais internacionais.
E logo dese último acto de carraxe, dese último aceno de coraxe e orgullo, foi conducido de novo ao Lazareto cos compañeiros do seu consello de guerra, que admiraban a dignidade daquel home de 54 anos, rexo, firme nas súas convicións, implacábel cos asasinos do seu fillo.
Poucos días despois chegou á illa a notificación do traslado a Ponte Caldelas dos presos Abraham Zbarsky Geller, Ángel Agra Mondragón e Emilio Vilas Davila. Era martes 29 de decembro e o oficio remitido desde o tribunal ordenaba trasladar os presos ao peirao de Santa Cristina dos Cobres (Vilaboa), onde serían recollidos pola garda civil. Cando a comitiva chegou a terra xa era de noite e non había ninguén agardando. Só o ruído do vento e a chuvia que batía con forza naqueles días finais de decembro. O oficial ao mando deu a orde de voltar á illa mais don Abraham negouse. E pouco despois chegou o comando da garda civil, que levaba ordes precisas do comandante Joaquín Velarde.
Comezaba a viaxe derradeira de Abraham Zbarsky. A viaxe última despois dunha longa andaina pola vida digna e comprometida. A viaxe derradeira atravesando aquel mapa de cicatrices, aquel territorio de dor e de sangue, os camiños sen luz, a cidade afastándose, o monte da Fracha, o vento zoando, a chuvia implacábel, os uniformes, a voz rexa berrando asasinos, os disparos.

Para saber máis

Este artigo foi posíbel polas información recollidas no blog Pontevedra nos anos do medo http://anosdomedo.blogspot.com.es/ , de Xosé Álvarez Castro, principalmente no artigo http://anosdomedo.blogspot.com.es/2009/02/outra-volta-sobre-abraham-zbarsky.HTML
Tamén foi de grande axuda o relato de Evaristo Mosquera, recollido no libro Catro anos a bordo dunha illa, ANT, 2006. A miña gratitude a ambos

Para complementar a historia da familia Zbarsky Kuper, ademais do blog Pontevedra nos anos do medo, pódese ler, en Non des a esquecemento a semblanza de Sofía Kuper, a muller de Abraham Zbarsky http://nondesaesquecemento.blogspot.com.es/2014/09/as-actas-do-terror-familia-zbarsky-kuper.HTML

domingo, 6 de marzo de 2016

Amalia Álvarez, que se namorou cantando

Avoa Amalia, fonda, agarimosa, intelixente e retranqueira
Que falar marabilloso! Que limpa mente!
Que ollar vivo, mouro e alegre!
Namoraches cantando
Viviches forte, enxeñosa...
entre sombras iluminadas por tempos sincopados
 
Ánxeles Cuña Bóveda


A Caeira era un lugar maldito, marcado no mapa de cicatrices da familia. As crianzas tiñan prohibido pasar da fonte da estrada de Campañó. Só ian ela e Cinta, camiñando desde a casa de Andurique, até o piñeiro tinxido de sangue. Facían as duas a travesía da dor e do espanto, no mes de agosto, no mes de novembro, para lembrar en silencio a Víctor e a Alexandre.
A fotografía fixérana nunha daquelas visitas. Era no tempo das bágoas, no tempo do sal. Cinta viaxaba en tren desde a Coruña e pasaba uns días na casa de Poio, en Andurique, a menos de un quilómetro do lugar prohibido para as crianzas. Pasaran talvez xa dez anos dos asasinatos e Cinta volvía invariábelmente a Pontevedra, a Poio, para visitar a Amalia, para ir á Caeira e a San Amaro. E as crianzas celebraban a chegada daquela muller miúda e doce e sabia, aquela muller que lles contaba contos e falaba baixo coa nai nun cuarto tamén infranqueábel, un cuarto e unhas palabras tamén prohibidas para as crianzas.
Aquel 17 de agosto dos anos 40 fixeron as dúas o camiño soas, desde a casa de Andurique ao km 1 da estrada de Campañó, até o piñeiro tinxido de dor. Amalia gustaba da fotografía, conservaba a cámara coa que fixera as fotos de Alexandre e as crianzas, e levouna con ela para fixar na memoria aquel lugar, aquela estampa, aquela dignidade de Cinta Rey, muller miúda e doce e garimosa, tocando o piñeiro. E foi talvez aquel día cando colleron as cascas que Amalia gardou nunha gaveta tamén prohibida para as crianzas, os anacos do piñeiro onde verteu tantas bágoas prohibidas, tanto sal, tanto amor.
Cascas do piñeiro gardadas por Amalia.
Imaxe tirada do libro Memorial da liberdade.
Represión e resistencia en Galiza 1936-1977
Naqueles días fraternos en que viña Cinta da Coruña, tamén ían as dúas ao cemiterio de San Amaro. Primeiro ao panteón de Josefina Arruti, onde trasladaran os restos do fillo de Cinta, Víctor Casas, asasinado no piñeiro da Caeira o 12 de novembro de 1936. E logo á tumba do home de Amalia, Alexandre Bóveda, asasinado no piñeiro da Caeira o 17 de agosto de 1936. Ían as dúas soas, enloitadas, silenciosas, ignorando as miradas esquivas, os murmurios, os acenos... Afogando a xenreira que sentían, a ira que lle nacera no peito a Amalia o día en que unha que tiña por amiga lle cuspira no velo do loito na rúa da Oliva e lle dixera Aí vai a muller dun asasino.
Un dezasete de agosto, nos anos 40, reuniunos a todos e faloulles do pai. Díxolles que non morrera, que o mataran por querer a Galiza, por defender o seu país. Que nunca cresen o que lles dixesen fóra, que o seu pai era un home bo. Contoulles que se namorou del cantando na Polifónica, daquel rapaz baixiño e serio que chegara de Ourense e falaba sempre galego. Que foron de viaxe de noivos a Portugal e viviron primeiro nunha casa do Burgo e en Pontevedra antes de trasladarse á casa de Poio, en Andurique. Que ían ver o futbol os domingos, ao campo do Eiriña. E que lle encantaban os paseos en barca polo Lérez. Que el lle falaba con entusiasmo das súas arelas de progreso e liberdade para Galiza, do pan e do traballo para a xente humilde, que quería un pais onde os nenos e as nenas puidesen vivir ledos coma os seus fillos, que os mozos non precisasen emigrar para vivir con dignidade.
Contoulles quen fora o seu pai, faloulles del cos ollos brillantes de bágoas e de orgullo mais non llo dixo todo. Non lles dixo que estivera no goberno civil até o último momento, defendendo a Galiza e a República. Que cando os militares xa tiñan tomada a cidade díxolles aos que estaban con el que fosen para a casa, que el ficaba alí para cumprir o seu deber. Que na última hora, na madrugada do 17 de agosto, no cárcere da escola normal, cando o acompañaban os amigos e familiares, era el quen os consolaba Sede valentes... Que a ela non a deixaron ir, que non puido despedirse del. Que o levaron esa noite nunha camioneta pola ponte da Barca e que desde alí puido ver, coas primeiras luces do mencer, a casa onde durmían os seus.
Despois daquel día non falou máis do que pasara. Gardou no fondo da gaveta as cascas do piñeiro, a foto de Cinta, a botella de viño do Porto que mercaran ela e Alexandre e que tiñan gardada para algunha celebración que non chegou. E no medio do silencio, das voces baixas e do tempo do sal e das prohibicións, mantivose en pé, con coraxe e orgullo, e seguiu facendo o camiño. A andaina da Caeira cando xa cortaran o piñeiro, cando xa non estaba Cinta. A andaina de San Amaro sen miradas cómplices e sen bágoas. O camiño da vida toda, enchendo o baleiro, levando con coraxe a bandeira polos dous. No monumento da Caeira, no da praza de Curros Enríquez. Nas homenaxes e celebracións que foron chegando, nas que foi feliz ainda que non puidese abrir aquela botella de viño do Porto. Cando talvez abriu a gaveta para coller o pano e levar con ela as cascas do piñeiro...
 
PS O 11 de decembro de 1999 Amalia Álvarez Gallego recibiu de mans do alcalde de Pontevedra, Miguel Fernández Lores, a medalla de ouro da cidade e a distinción de fillo adoptivo, concedidas a Alexandre Bóveda a título póstumo. O pasado 10 de febreiro inaugurouse en Pontevedra o parque Amalia Álvarez, unha iniciativa xurdida ao abeiro do programa municipal "A memoria das mulleres".